Ο Άρειος Πάγος ελέγχει το εύλογο της χρηματικής ικανοποίησης της ηθικής βλάβης και της ψυχικής οδύνης

Ορισμένες αποφάσεις αποτελούν κατώφλια που διαμορφώνουν τη νομική σκέψη σε ante και post quem. Τέτοια είναι η  ΑΠ (Πλ.Ολομ.) 09/2015 που πρόσφατα, δημοσιεύθηκε.

Αφορμή υπήρξε το ποσό χρηματικής ικανοποίησης που επιδικάστηκε σε εντολέα μου, ανώνυμη εταιρία, για την ηθική βλάβη που υπέστη εκ της καταγγελίας συμβάσεως εμπορικής διανομής.

Μέχρι την απόφαση αυτή, ο Άρειος Πάγος δεν δεχόταν να ελέγξει εάν τα ποσά που επιδικάζονται από τα Πρωτοδικεία και Εφετεία ως χρηματική ικανοποίηση της θιγείσας υγείας, τιμής, υπόληψης, επιχειρηματικής εικόνας κλπ., ήταν πράγματι εύλογα προς τις περιστάσεις της κάθε διαφοράς. Θεωρούσε ότι ο προσδιορισμός του ευλόγου ποσού αποτελούσε κρίση περί τα πράγματα, η οποία δεν ελέγχεται αναιρετικά ούτε σε περίπτωση παράβασης της αρχής της αναλογικότητας, για την οποία δεχόταν ότι δεν απευθύνεται στον δικαστή αλλά στον νομοθέτη, από τον οποίο και έχει ληφθεί υπόψη κατά την θέσπιση του σχετικού με την χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης, κανόνα δικαίου, αρθ. 932 ΑΚ - Ολ.ΑΠ 6/2009.

Η Πλήρης Ολομέλεια του Αρείου Πάγου, με την υπ’ αριθ. 9/2015 απόφασή της, δέχθηκε για πρώτη φορά στην ελληνική νομολογία, ότι επιτρέπεται αναιρετικός έλεγχος των ποσών που επιδικάζονται από τα δικαστήρια της ουσίας ως χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης, για παράβαση της αρχής της αναλογικότητας και υπέρβαση των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας. Ειδικότερα, δέχθηκε ότι η αρχή της αναλογικότητας όπως έχει κατοχυρωθεί στο αρθ. 25 παρ.1 του Συντάγματος, απευθύνεται ευθέως και στον δικαστή, ο οποίος κατά την ερμηνεία και εφαρμογή των κανόνων δικαίου που διέπουν τις σχέσεις των διαδίκων, οφείλει να λαμβάνει υπόψη του την αρχή της αναλογικότητας και να μην υπερβαίνει τα άκρα όρια της διακριτικής του ευχέρειας.

Η ιστορική αυτή απόφαση της πλήρους ολομέλειας του Αρείου Πάγου, ανοίγει νέους δρόμους στο δικαστικό χειρισμό αξιώσεων χρηματικής ικανοποίησης της ηθικής βλάβης και της ψυχικής οδύνης (σε εμπορικές διαφορές, προσβολές προσωπικότητας, βλάβες της υγειας, τροχαία, εργατικά ατυχήματα κλπ).  Δεν περιμένουμε ότι ο Άρειος Πάγος θα πλημμυρίσει από σχετικές αιτήσεις αναιρέσεως αλλά  από τώρα και στο εξής, οι παθόντες στους οποίους επιδικάστηκε ένα ευτελές ποσό όπως και οι υπόχρεοι να καταβάλουν κάποιο υπέρογκο ποσό για την χρηματική ικανοποίηση των θιγέντων, θα έχουν στο νομικό οπλοστάσιό τους, ένα ισχυρότατο όπλο. Τέλος εκφράζουμε την πεποίθηση ότι η σχολιαζόμενη απόφαση της πλήρους Ολομέλειας αποτελεί αφορμή και υπόδειξη θεώρησης του τρόπου απονομής της δικαιοσύνης με έναν λιγότερο φορμαλιστικό, περισσότερο ουσιαστικό και πάντως ποιοτικά διαφορετικό από τον μέχρι σήμερα, τρόπο, κι αυτή, κατά τη γνώμη μας, είναι η πιο σημαντική συμβολή της.

Σημειωτέον ότι  η ιστορική αυτή, στροφή της νομολογίας του Αρείου Πάγου, δεν συνδυάστηκε με αύξηση του επιδικασθέντος ποσού χρηματικής ικανοποίησης της ηθικής βλάβης στην υπό κρίση περίπτωση. Ας είναι. Δεν μπορούμε να απαιτούμε τα πάντα από τους πρωτοπόρους όπως η απόφαση αυτή!

09/10/2015, Γεώργιος Σάμπαλος, δικηγόρος (ΑΠ), LLM (Edin.), διαμεσολαβητής επίλυσης διαφορών και εκπαιδευτής διαμεσολαβητών (CEDR)

Ακολουθεί το κείμενο της ΑΠ (πλ.Ολομ.) 9/2015

Ένα δημοψήφισμα fast and furious

Σχετικά με τη συνταγματικότητα του δημοψηφίσματος της 5ης Ιουλίου 2015

Με αυτές τις γραμμές θέλουμε να εκφράσουμε συνοπτικά τη νομική γνώμη μας επί του προκηρυχθέντος για την 5η Ιουλίου 2015, δημοψηφίσματος και αυτό θα κάνουμε, αποφεύγοντας κατά το δυνατόν, την πολιτική αξιολόγηση.

Βέβαια, η προκήρυξη δημοψηφίσματος αποτελεί πράξη πολιτειακή και ως εκ τούτου, βαθύτατα πολιτική για την οποία έχουμε γνώση και άποψη. 

Ελπίζουμε το κείμενο αυτό να απαντήσει σε κάποιες ερωτήσεις που δεχθήκαμε και να συμβάλλει στην εξαγωγή συμπερασμάτων. 

1. Σύμφωνα με τη μορφή και λειτουργία του πολιτεύματος της Ελλάδας, η λαϊκή κυριαρχία εκδηλώνεται κατ’ αρχήν μέσω των εκλογών. Με τις εκλογές, ο λαός έχει τη δυνατότητα επιλογής των κοινοβουλευτικών αντιπροσώπων του, οι οποίοι ασκούν τη νομοθετική λειτουργία και στηρίζουν (ή δεν στηρίζουν) με την εμπιστοσύνη τους, την εκτελεστική λειτουργία (κυβέρνηση), στο πλαίσιο του Συντάγματος, των Ευρωπαϊκών και διεθνών Συνθηκών, του νόμου και του γενικού συμφέροντος του ελληνικού λαού. 
2. Σε κάποια σπουδαία κατά το Σύνταγμα, ζητήματα, το ως άνω σύστημα της αντιπροσωπευτικής (έμμεσης) δημοκρατίας όπως εν τάχει το περιγράψαμε, ενδέχεται να χρειάζεται τη σαφή και οριστική απόφαση του λαού χωρίς τη μεσολάβηση των αντιπροσώπων του, ώστε η ζητούμενη λύση να προκύψει απευθείας από το λαό (άμεση δημοκρατία). Το μέσο προς τούτο, σύμφωνα με το Σύνταγμα, είναι το δημοψήφισμα.
3. Στο αρθ. 44§2 το Σύνταγμα προβλέπει δύο περιπτώσεις δημοψηφίσματος: (α) για κρίσιμο εθνικό θέμα και (β) για σοβαρό κοινωνικό ζήτημα εκτός από τα δημοσιονομικά. Κρίσιμο εθνικό θέμα κατά την έννοια της περίπτωσης του αρθ. 44§2(α) του Συντάγματος, αποτελεί η μορφή του πολιτεύματος, η προσχώρηση σε κάποιον διεθνή οργανισμό ή η αποχώρηση από αυτόν, η εκτεταμένη αναθεώρηση του Συντάγματος και λοιπά τέτοια σημαντικά πολιτειακά ζητήματα. Σοβαρό κοινωνικό ζήτημα κατά την έννοια της περίπτωσης του αρθ. 44§2(β) θα μπορούσε να είναι η νομική μεταχείριση του γάμου, της συγγένειας, της ιθαγένειας και λοιπά τέτοια.  
4. Η χρήση της υπέρτατης δημοκρατικής διαδικασίας του δημοψηφίσματος όπως και των λοιπών συνταγματικών διαδικασιών και δυνατοτήτων για άλλους σκοπούς (πολιτικούς, διαπραγματευτικούς κλπ), συνιστά ανεπίτρεπτη κατάχρηση του Συντάγματος και επικίνδυνη δοκιμασία για το λαό. 
5. Εξ άλλου, ο δανεισμός της χώρας και ο τρόπος αποπληρωμής του δημόσιου χρέους, αποτελούν ζητήματα δημοσιονομικού ενδιαφέροντος (κονδύλια στον προϋπολογισμό και τον ισολογισμό του κράτους, φόροι, εισφορές κλπ). Τα ζητήματα αυτά συνιστούν σημαντικά ζητήματα προς χειρισμό, διαπραγμάτευση και ρύθμιση από την κυβερνητική εξουσία, όμως δεν αποτελούν κρίσιμα εθνικά θέματα κατά την έννοια της περιπτώσεως 44§2(α) του Συντάγματος, εφόσον δεν επηρεάζουν τη μορφή του πολιτεύματος ή τις εξωτερικές σχέσεις της χώρας. Εξ άλλου, τα ζητήματα αυτά, ρητώς εξαιρούνται από την περίπτωση δημοψηφίσματος σύμφωνα με το αρθ. 44§2(β), ακριβώς επειδή κατά τον συνταγματικό νομοθέτη είναι άτοπο να ζητείται η έγκριση του λαού για τις λογιστικές εγγραφές των δημοσίων εσόδων, τους φόρους και τα χρέη που θα χρεωθεί να καταβάλει. 
6. Το  ζήτημα του προκηρυχθέντος δημοψηφίσματος είναι οι, κατά βάση, δημοσιονομικού χαρακτήρα προτάσεις των τριών θεσμών, προκειμένου να συνεχίσουν να χρηματοδοτούν τη χώρα και η προκαταρκτική ανάλυση των κονδυλίων του δημοσίου χρέους σε βάθος χρόνου. Συνεπώς, η προκήρυξη δημοψηφίσματος με το περιεχόμενο και τα ερωτήματα για τα οποία προκηρύχθηκε αυτό της 05/07/2015, δεν είναι σύμφωνα προς το γράμμα, το πνεύμα και την υφή του Συντάγματος. Εκτός βέβαια και εάν στο τιθέμενο ερώτημα και την απάντηση σε αυτό, τίθεται ζήτημα μείζονος σημασίας όπως αυτό της αποδοχής ή άρνησης (ή, κατά τη σειρά του δημοψηφίσματος, άρνησης ή αποδοχής) των σχέσεων της χώρας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ένα τέτοιο ερώτημα θα μπορούσε πράγματι να είναι αντικείμενο δημοψηφίσματος σύμφωνα με το Σύνταγμα, όμως σε τέτοια περίπτωση, το ερώτημα θα έπρεπε να τίθεται σαφώς και ευθέως. 
7. Προκειμένου να ασκηθεί αποτελεσματικά η λαϊκή κυριαρχία μέσω του δημοψηφίσματος αλλά και το δικαίωμα ψήφου των πολιτών σε αυτό (Σ. αρθ. 44§2 και 52), το ερώτημα οφείλει να είναι απλό και εύληπτο: Για να είναι το ερώτημα τέτοιο, πρέπει να διατυπώνεται απλά, σύντομα και κατά προτίμηση στο ίδιο το ψηφοδέλτιο του δημοψηφίσματος. Για παράδειγμα: Εγκρίνετε τη θέσπιση γάμου ομοφύλων; ΝΑΙ ή ΟΧΙ; Εγκρίνετε την παραμονή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση; ΝΑΙ ή ΟΧΙ; Εν προκειμένω, το τιθέμενο στο δημοψήφισμα και στο ψηφοδέλτιο αυτού ερώτημα αφορά στην έγκριση ή απόρριψη (ή, κατά τη σειρά του προκηρυχθέντος δημοψηφίσματος, την απόρριψη ή έγκριση) του σχεδίου συμφωνίας που κατέθεσαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο Eurogroup της 25.06.2015, όπως αυτή περιέχεται στα κείμενα «Reforms for the completion of the Current Program and Beyond» («Μεταρρυθμίσεις για την ολοκλήρωση του τρέχοντος προγράμματος και πέραν αυτού») και «Preliminary Debt sustainability analysis» («Προκαταρκτική ανάλυση βιωσιμότητας χρέους»). Όμως είναι σαφές, ότι όταν το ερώτημα παραπέμπει σε άλλα κείμενα όπως τα παραπάνω, τα οποία το εκλογικό σώμα δεν έχει την ευκαιρία, το χρόνο και τη δυνατότητα να επεξεργαστεί και αντιληφθεί πλήρως, δεν εκπληρώνεται η ως άνω ουσιαστική προϋπόθεση προκήρυξης δημοψηφίσματος με απλό και εύληπτο ερώτημα σύμφωνα με το Σύνταγμα. 
8. Για να ασκηθεί αποτελεσματικά το δικαίωμα ψήφου των πολιτών στο δημοψήφισμα και ο σκοπός του δημοψηφίσματος σύμφωνα με το Σύνταγμα, το ερώτημα οφείλει να είναι υπαρκτό και οριστικό. Δεν είναι δυνατόν το ερώτημα να είναι υποθετικό ούτε μεταβλητό ούτε κυμαινόμενο ούτε υπό αίρεση ή/και  προθεσμία. Εν προκειμένω, το κατά την προκήρυξη του δημοψηφίσματος ερώτημα, αφορά στην έγκριση ή μη μιας προτάσεως που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης την 25/06/2015. Όμως η πρόταση αυτή έχει αποσυρθεί και είχε δοθεί στο πλαίσιο προγράμματος χρηματοδότησης που έχει ήδη λήξει. Στη θέση της υπάρχουν άλλες προτάσεις και από την ελληνική κυβέρνηση και από τα λοιπά μέρη της διαπραγμάτευσης και ευχόμαστε να καταλήξουν στο καλύτερο αποτέλεσμα για τη χώρα.  Όμως, με αυτά τα δεδομένα, είναι θεσμικό άτοπο να ζητείται η έγκριση ή απόρριψη (απόρριψη ή έγκριση κατά τη σειρά του προκηρυχθέντος δημοψηφίσματος) από τον ελληνικό λαό, μίας προτάσεως η οποία δεν υφίσταται και μιας ανάλυσης χρέους η οποία δεν είναι οριστική και βέβαιη αλλά «προκαταρκτική» όπως επί λέξει περιγράφεται - εκτός πάλι και αν πίσω από το εμφανιζόμενο ερώτημα υπονοείται άλλο γενικότερο, όπως για παράδειγμα, το εάν εγκρίνουμε να παρασχεθεί χρηματοδότηση στην χώρα από τους θεσμούς ή άλλο ερώτημα, όπως ανωτέρω αναφερθήκαμε. 
9. Προκειμένου να ασκηθεί το δικαίωμα προσφυγής σε δημοψήφισμα και η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, είναι απαραίτητο ο λαός ως φορέας άσκησής της να γνωρίζει και να αξιολογήσει τις συνέπειες της απάντησής του. Για παράδειγμα στο δημοψήφισμα του 1974, ο λαός τότε γνώριζε ότι από την απάντησή του εξαρτάται η διατήρηση ή μη της μοναρχίας. Ποιές όμως είναι οι συνέπειες των απαντήσεων στο δημοψήφισμα της 05/07/2015;

• Γνωρίζουμε τις συνέπειες του «ΝΑΙ»:  Παραμονή στην Ευρώπη, στο Ευρώ και σε πρόγραμμα αποπληρωμής των οικονομικών υποχρεώσεων της χώρας έναντι επώδυνων μεταρρυθμίσεων και φόρων.
• Γνωρίζουμε τις συνέπειες του «ΟΧΙ»:    Όχι, ακριβώς... Μακάρι να μην είναι οι αντίθετες των παραπάνω, τις οποίες δεν τολμούμε ούτε να τις διατυπώσουμε, καθώς από τη διακοπή / μη ολοκλήρωση της διαπραγμάτευσης, βιώνουμε τις πρώτες εκ των συνεπειών αυτών. 

Είναι πολλά που θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε αλλά θα γινόταν κουραστικό. Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιεί το Σύνταγμα για πολιτικές ή διαπραγματευτικές σκοπιμότητες και δυστυχώς διαπιστώνουμε ότι αυτό συμβαίνει στην προκειμένη περίπτωση.

Σταματούμε εδώ και, για να ελαφρύνουμε το κλίμα, εξηγούμε τον τίτλο: Το δημοψήφισμα της 05/07/2015 είναι ένα δημοψήφισμα στα γρήγορα (fast) και στοχεύει στο λαϊκό συναίσθημα (furious). Από συνταγματική σκοπιά, ας το αφήσουμε καλύτερα ...

30/06/2015, Γεώργιος Σάμπαλος, ΕΚΠΑ, LLM (Edin), Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Διαμεσολαβητής επίλυσης διαφορών - Eκπαιδευτής διαμεσολαβητών (CEDR - UK)